مقاله چالش ها و فرصت های فضای مجازی و رسانه برای کودکان و جوانان و خانواده
چکیده
عصر جدید، توسعه و ظهور فناوری نوین است. شبکه های اجتماعی محبوبترین و جاذبترین ابزارهای ارتباطیاند و میلیاردها کاربر را در سراسر جهان به سوی خود جلب کردهاند. جوامع امروزی در حال تجربه نوع تازهای از شبکهای شدن و بودن است، شبکهای که قابلیت جدیدی را همراه دارد و در عین ایجاد فرصتهای تازه ، دارای تهدیدهایی هم هست.
از این جهت اهمیت دارد که با توجه به توسعه و گسترش ارتباطات رایانهای و شبکهای و دسترسی روزافزون مردم و جوامع مختلف به آن، مسائل و آسیبهایی را در جنبههای مختلف روانی، جسمی، اجتماعی برای کاربران و نیز خانوادهها ایجاد میکند نیز بررسی شود. البته شبکههای مجازی در کنار مزایای بیشمار، معایبی نیز دارد که عدم آشنایی کامل با فضای مجازی، فقدان مهارت و اعتمادبه نفس، میتواند آسیبهایی را برای خانوادهها و کاربرانی که بیشتر نوجوانان و جوانان هستند به همراه آورد. در این مقاله با هدف نقش شبکه های اجتماعی به بررسی آسیبهای شبکه اجتماعی پرداخته و تلاش مینماید تا برخی از آسیبها و تهدیدهای موجود در شبکههای اجتماعی مجازی را عنوان و آگاهی کاربران را نسبت به استفاده از آن ارتقا دهد. بنابراین استفاده ناصحیح روزمره از شبکههای اجتماعی به ویژه در مورد کودکان و نوجوانان و همچنین خانواده، علاوه بر آسیبهای جدی به نوعی اعتیاد نیز تبدیل شده که با آموزشهای لازم و ارتقای سواد رسانهای، میتوان از خطرات فضای مجازی کاست.
کلید واژه :
سواد رسانه ، فضای مجازی ، خانواده و کودک، نوجوان و جوان ،تاثیرات فضای مجازی بر اقتصاد و خانواده و تجارت و سایر.
نویسنده : حسن دولت آبادی (امیررها)
1 ) مقدمه:
در جامعه امروزی، حقیقت این است که اگر زندگی، شیوه، روش و سبک زندگی آدم هایی که زندگی میکنند، بر مبنای یکسری مباحث و مبانیِ متقن استوار باشد، طبیعتاً قوام جامعه و مباحث مربوط به امور اجتماعی نیز مستحکم خواهد شد. از این رو، یکی از مسائل مهمی که امروزه نظر بسیاری از سیاستگذاران را به خود جلب کرده، موضوع سبک زندگی و عوامل مؤثر بر آن است.طیّ سالهای گذشته، رهبر معظم انقلاب نیز بر این مورد تأکید فراوان داشتهاند که این عوامل مشخص شود و در اختیار سازمانها قرار گیرد. یکی از این عوامل، تأثیر فضای مجازی[1] است. در واقع، از جمله مباحثی که همیشه جزء دغدغه های اصلی جامعه در این زمینه بوده، تأثیر فضای سایبری و مجازی بر زندگی ایرانی ـ اسلامی است. با وجود آنکه در حوزه فضای مجازی، مطالعات خاصی صورت نگرفته، اما همیشه شاهد تأثیرگذاری آن بر شیوه زندگی افراد بودهایم. رسانه های اجتماعی به دلیل فضای تعاملی و محاورهای بودنش، بر اعضای خود بسیار اثرگذارند. تأثیر مخرّب شبکههای مجازی بر شاخصهای مختلف زندگی، همچون:
- پوشش،
- همسریابی،
- روابط دوستانه
- فعالیتهای سیاسی
- دینی
- و غیره
به وضوح مشاهده میشود؛ اما هنوز این مشکلات و معضلات ریشهیابی نشده است. بر همین روند، در حال حاضر، فضای مجازی و شبکه های اجتماعی به تهدید مبدل شده است؛ در صورتی که میتواند یک فرصت به شمار بیاید؛ به شرط اینکه با سیاست از قبل تعیین شده با آن برخورد کنیم. در این مقاله سعی میشود با تبیین و تعریف مفاهیم فضای مجازی و سبک زندگی اسلامی، نقش فضای مجازی را در گسترش سبک زندگی اسلامی مورد بررسی قرار دهیم و به ترویج استفاده صحیح از این دنیای مجازی با بالابردن سواد و آگاهی رسانههای دیجیتالی مانند شبکههای اجتماعی میپردازیم.
البته درصورت استفاده صحیح از این رهاورد فناوری، منافع بسیاری در اختیار کاربران آن قرار خواهد گرفت، اما کاربرد نادرست به ویژه برای کودکان و نوجوانانی که به همه جوانب و تهدیدهای موجود آگاه نیستند، بعضا صدمات جبران ناپذیری وارد میکند. اگرچه استفاده عقلانی از فضای مجازی به افراد کمک میکند تا از مواجهه با خطرات متعدد فضای مجازی ازجمله نقض حریم خصوصی و … جلوگیری کنند، اما این امر نیازمند کسب آگاهیهای لازم درباره چالش های مرتبط است.
جامعهشناسان عقیده دارند که نبود بازیهای مناسب رده سنی جوان و نوجوان و عدم آگاهی از آنها سبب میشود که نوجوانان به سوی بازیهایی که در آنها استرس ایجاد میکند بروند که آنها را مدام تحت فشارهای روحی و هیجان نابجا قرار میدهد و منجر به تخلیه انرژی به صورت منفی میشود و بر همین اساس ارتقای سواد فناوری اطلاعات مانند رسانه و فضای مجازی، به همراه نظارت غیر مستقیم و همچنین تولید محتوای مناسب برای جوان و نوجوان از راهبردهایی است که سبب کاهش آسیبهای ناشی از فعالیت در شبکههای مجازی میشود. برای درمان اعتیاد به فضای مجازی باید استراتژیهای سمزدایی دیجیتالی را به کار گرفت که به آسانی باعث میشود شما از میزان حضور در فضای مجازی بکاهید؛ مانند: بستن صدای اعلان[2] ، محدود کردن خود به کنترل کردن هر سیدقیقه یا یک ساعت یک بار تلفن و سایر ابزار الکترونیکی، دور ماندن از تلفن همراه موقع غذا، ورزش و تفریح، معاشرت با دیگران، تماشای فیلم وغیره.
سیستم آموزشی میتواند بیشترین کمک را به حل این بحران بکند. سواد دیجیتالی[3] و آگاهی نسبت به اثرات اعتیاد به فضای مجازی باید در دستور کار سیستمهای آموزشی و کاری قرار بگیرند. برای عدهی معدودی از افراد درمان اعتیاد به فضای مجازی واجب است. اما هدف درمان این شکل از اعتیاد، بر خلاف سایر اعتیادها، باید کنترل مصرف باشد، نه ترک کامل آن. چرا که ترک فضای مجازی و استفاده از گوشیهای هوشمندی که به اینترنت وصل میشوند به دلیل قرار گرفتن خیلی از رفع نیازمندیها مانند پرداخت قبوض، خرید کالای اینترنتی و غیره؛ تقریباً غیرممکن است . فلذا برگزاری نشستها و کارگاه و جلسات آموزشی گام موثری در مدیریت شرایط موجود و ایجاد شناخت و آگاهی عمومی میباشد که شامل جامعه هدف گستردهای از کشور میگردد و هر چقدر در این زمینه کار و برنامهریزی شود با توجه به سرعت روز افزون استفاده ار فضای مجازی ضرورت آن بیشتر از پیش خواهد بود.
2 ) پیامدها و آسیبها:
برخی از این پیامدها و آسیبهای فضای مجازی بصورت اختصارا در ذیل اشاره میشود :
الف- پیامدهای فرهنگی و اخلاقی
- از دست دادن هویت اسلامی ایرانی:
طرح و نشر انواع شبهات در فضای مجازی، موجب تزلزل در باور کاربران سُست عقیده، کماطلاع و زودباور میشود. اتاقهای فکر متعدد در مراکز امنیتی و فرهنگی نظام سلطه تشکیل گردیده و بطور دائم در حال تولید و ایجاد بدعت، تحریف و شبهه در حوزههای دینی، فرهنگی، تاریخی و … میباشند که این موارد با توجه به انفعال و کمکاری دستگاههای ذیربط و در مواردی باور نداشتن شبیخون فرهنگی و جنگنرم دشمنان از سوی مسئولین مربوطه، خسارت و صدمات جبران ناپذیری بر فرهنگ و بینش مخاطبان و بخصوص جوانان وارد کرده است.
- ترویج فرهنگ غربی:
از طریق اینترنت بسیاری از فرهنگهای غربی وارد فرهنگ جامعهی ما میشود که با هیچ یک از فرهنگهای ما سنخیت ندارد و باعث میشود که مردم به سمت فرهنگهای کشورهای غربی گرایش پیدا کنند که همین امر باعث بوجود آمدن نوعی از جابه جایی فرهنگی میشود.
- کمرنگ شدن اصول تربیتی و تاثیر والدین در تربیت فرزندان:
برخی از والدین به دلیل نداشتن سواد و مهارت فضای مجازی و رسانه، نمیتوانند نسل خوبی را تربیت کنند و در این فرایند بسیاری از اصول اخلاقی و تربیتی تحت تاثیر شرایط قرار گرفته و کمرنگ میشوند.
ب ) پیامدهای روانی
- تمایل به گوشه نشینی و انزوا:
تحقیقات ثابت کرده است آن دسته از افرادی که استفاده اعتیادی از اینترنت و فضای مجازی (مانند بازیهای رایانهای وغیره) میکنند، بیشتر دچار انزوا و تنهایی اجتماعی میشوند و این افراد دچار ناکامی تحصیلی و کاری بیشتری میگردند و روز به روز از دایره تعاملات میان فردی و ارتباط آنها کاسته میشود. همچنین نتایج تحقیقات نشان داده است که استفاده زیاد از اینترنت و ضای مجازی با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. بر عکس کاربرانی که از اینترنت و فضای مجازی کمتر استفاده میکنند، به طور قابل ملاحظهای با والدین و دوستانشان ارتباط بیشتری دارند.
- افزایش روحیه پرخاشگری و خشونت:
طبق تحقیقات انجام شده رفتارهای پرخاشگرانه در میان فرزندان به صورت غیر معمول از نتایج استفاده از بازیهای رایانهای و فیلمهای خشن و تبلیغات و انتشار محتوای نامناسب در فضای مجازی است. فلذا با توجه به محتوای غیراخلاقی که در فیلم ها و بازیها و سایر موارد در رسانه و فضای مجازی وجود دارد، میتوان این عامل را نیز از جمله عوامل مهم ایجاد روحیه پرخاشگرایانه در کودکان و نوجوانان قلمداد کرد.
- تزلزل اعتماد به نفس:
یکی از آسیبهای مهم فضای مجازی، تزلزل اعتماد به نفس و ترویج فرهنگ غلط رقابت غیرسازنده است. طبعا بسیاری از افراد که توان رقابت در چنین فضای ناسالمی را ندارند، به دلیل احساس کمبودی که در خود و زندگی خود احساس میکنند، دچار انواع بیماریهای روحی و روانی از جمله اعتماد به نفس میشوند. برای نمونه در تحقیقاتی که از 7000 مادری که در پژوهش «مادران امروز» شرکت کردند، 42 درصد در مورد استفاده از شبکه اجتماعی دچار فشار[4] روحی و روانی می شوند چرا که نمی توانند از نظر مهارت و تخیل با سایر کاربران این شبکه رقابت کنند. همچنین طبق پژوهشی دیگر، حدود 20 درصد از 1632 فرد بزرگسال آمریکایی معتقدند که بیش از همه شبکههای اجتماعی، فیس بوک بیشترین اثر منفی را بر احوال آنها دارد و 20 درصد دیگر میگویند که این سایت باعث اضطراب آنها می شود.[5]
- توسعه وسواسهای فکری و عملی:
ایجاد شک و تردید در باورها و اعتقادات، کاهش اعتماد و اعتقاد نسبت به سعادت اخروی، ایجاد نگاه منفی نسبت به آینده فردی و اجتماعی، ایجاد ترس نسبت به آینده و ابهام در موفقیت، زمینه را برای انواع وسواسهای فکری و عملی فراهم میآورد. فضای مجازی با رویکرد استعمار اندیشه و ترویج سبک زندگی غربی، بستر مناسبی برای رشد و گسترش این نوع تفکرات و تعمیق آن در اندیشه کاربران فراهم آورده است. در این محیط و با توجه به نوع مدیریت آن دائما ترس از آینده با تأکید بر عدم موفقیت ترویج میشود.
پ ) پیامدهای اجتماعی و اقتصادی :
- ناتوانی در مدیریت زمان:
گشتوگذار در فضای مجازی اگر بدون نیاز واقعی و توجیه علمی صورت گیرد و صرفا از روی کنجکاوی و سرگرمی باشد، به باتلاق تضییع عمر تبدیل خواهد شد. هر روز بر امکانات رسانهای و جذاب فضای مجازی افزوده میشود. لذا کاربرانی که دچار سرگردانی و بیبرنامگی در امور زندگی هستند، گاه چنان غرق در جذابیتهای فضای مجازی می شوند که گذشت زمان را حس نمیکنند.
- عدم مسئولیتپذیری:
اعتیاد، اعتماد و اعتقاد به فضای مجازی و تأثیرپذیری از رسانههای فعال میتواند کاربران فضای مجازی را به روزمرگی و وقتگذرانی ناسالم و بیبرنامگی مبتلا کند. چنانچه برخی از کاربران تحت تأثیر شبهات و مسائل فرهنگی منفی، از مسئولیتهای اجتماعی و خانوادگی و فردی خود شانه خالی میکنند و تلاش در جهت خدمت به جامعه و فرهنگ و اجتماع را بیفایده تصور میکنند.
- اشاعه سستی و تنبلی:
غرق شدن در لذت و سرگرمی در فضای مجازی آرام آرام فرد را به دلبستگی و وابستگی شدید و اعتیادگونه به فضای مجازی سوق میدهد و لذا در بیشتر مواقع کاربر برای جدا نشدن از این ابزار و فضای مجازی، به هر بهانهای از انجام کارهای ضروری و حتی روزمره خود نیز سرباز می زند و به نوعی دچار سستی و تنبلی مزمن میشود. گاه حتی فرد به دلیل افراط در سستی، از مسئولیت ها و وظایف خود سرباز می زند و از دیگران از جمله نزدیکان و اعضای خانواده توقع دارد تا مسائل شخصی او را انجام دهند.
- به خطر افتادن حریم شخصی:
گردانندگان شبکههای اجتماعی با تجاوز به حریم خصوصی کاربران تجاوز کرده و اطلاعات شخصی افراد را در اختیار مراکز اطلاعاتی و امنیتی، شرکتهای تجاری و سایر مراکز متقاضی قرار میدهند. در هنگام نصب برنامه شبکههای اجتماعی، بازیها و غیره، کاربر به سایت مربوطه اجازه میدهند تا اطلاعات شخصی او را با منابع خارجی به اشتراک بگذارد؛ بدون اینکه تنظیماتی برای غیر فعال کردن این موضوع وجود داشته باشد. حتی بعضا کاربر را برای نصب مجبور به صدور مجوز به دسترسی به برخی از امکانات مانند دروبین، صدا، مخاطبین و سایر موارد مینمایند.
- شکاف نسلها:
استفاده از اینترنت و فضای مجازی باعث شکاف بیشتر میان نسلها شده و با ورود وسایل و و ابزار فناوری[6] جدید به عرصه خانوادهها، شاهد هستیم که اعضای خانواده ساعتهای متمادی در کنار یکدیگر مینشینند، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند. امروزه نشستهای خانوادگی که در آن والدین و فرزندان درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفتگو کنند، رو به کاهش است. روابط موجود میان والدین و فرزندان رو به سردی گرائیده و دو نسل به دلیل داشتن تفاوتهای اجتماعی، زندگی را از دیدگاه خود تفسیر میکنند.
- اعتیاد به فضای مجازی:
یکی از آسیب های فضای مجازی، اعتیاد به آن است که افراد معتاد به این ابزار، بعلت استفاده افراطی از آن، با معضلات زیادی گریبانگیر هستند و این نوع اعتیاد مدرن، در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون استفاده از اینترنت، رشد فزایندهای پیدا کرده است که خود آغاز یک آسیب بزرگ برای نیروی انسانی کشور میباشد. قابل ذکر است که ترک این نوع اعتیاد، سختتر و پرهزینهتر از سایر اعتیادها است.
- گسترش ارتباطات نامتعارف و سوء استفاده های جنسی:
اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه، زمینه رفتارهای غیر اخلاقی را فراهم ساخته و موجب سهولت خیانت در روابط زناشویی و ایجاد روابط نامشروع و همچنین سوء استفاده جنسی شده است.
- تاثیرات فضای مجازی
در جدول زیر بصورت کلی تاثیرات و آسیبهای فضای مجازی در هر حوزه به صورت اختصار بیان شده است:
3- جمع بندی :
با ظهور اینترنت و فضای سایبری، شبکههای اجتماعی به عنوان یکی از مولودهای این فضای مجازی پا به این عرصه نهاده است و هرروزه کاربران بسیاری را به سمت خود میکشاند. این واقعیت نوظهور را نه میتوان به طور کامل رد کرد و نه میتوان به صورت کاملاً ناخواسته و افسارگسیخته پذیرفت، بلکه باید تصمیمات، فرهنگسازیها، عملکردها وآموزشها به گونهای باشد که با همکاری و همراهی مردم از آسیبهای این شبکهها کاسته و از مزیتهای این فضا به بهترین نحو استفاده کرد.
عليرغم عزم جامعه جهت منسجم نگاه داشتن کانون خانواده به عنوان بنياديترين نهاد موجود در جامعه، متاسفانه فضاي مجازي، رسانه در اينترنت و در ذيل آن شبکههاي اجتماعي مجازي بسياري از کارکردهاي خانواده را دچار اختلال نموده و منجر به آسيب هاي رواني و فرهنگي بسياري در خانواده گرديده است و نيز منشاء بروز دگرگونيهاي عميق و اساسي در ارزشهاي فرهنگي خانواده و جامعه و همچنین روابط ميان اعضاي خانواده و به خطر افتادن بنيان خانواده شده است. با توجه به اهميت و جايگاه شبکههاي اجتماعي مجازي در دنياي کنوني به عنوان يکي از مهمترين راههاي برقراري ارتباطات و تبادل اطلاعات و ابزار مناسب توسعهي دانش، افکار و انديشه؛ باید به اين سوالات پاسخ داده شود که :
- شبکههاي اجتماعي و فضاي مجازي چه تاثيراتي بر خانواده و کارکردهاي آن دارد؟
- چگونه ميتوان از تاثيرات زيانبار آن پيشگيري نمود؟
- همچنين پاسخ به اين سوال که قوانين موجود در جامعه و کشور با وجود گسترش شبکههاي بينالمللي و ارتباطات ماهوارهاي و پيدايش جرايم سايبري (مجازي)، براي مجرمين چه مجازاتهايي را در اين زمينه در نظر گرفته است؟
در راستاي پاسخ به اين سوالات اين مقاله درصدد بود با در نظر گرفتن مزاياي استفاده از شبکههاي اجتماعي، تاثيرگذاري عوامل مخرب ناشي از آن را نیز نشان دهد. بنابراین راه مقابله با آسیبهای موجود در فضای مجازی نه ایجاد محدودیت، بلکه فرهنگسازی و آموزش در خانواده و جامعه است.
هر فناوری در یک جامعه باید همراه با فرهنگسازی و آموزشهای لازم در زمینه کاربرد آن باشد. در این صورت تهدیدات تبدیل به فرصتها شده و کاربرد و استفاده منطقی و دُرست از آن فناوری در جامعه رُشد و توسعه مییابد. اگر فرهنگسازی صورت پذیرد، فضای مجازی به جای آنکه جولانگاه افراد ناهنجار باشد میتواند به فرصتی برای توسعه علم و فرهنگ، خلق آثار هنری و برقراری ارتباطات مفید تبدیل شود. این وظیفه بر عهده رسانهها به ویژه صدا و سیما، نهادهای آموزشی مانند وزارت فرهنگ و ارشاد، وزارت آموزش و پرورش و سایر مراجع ذیصلاح و همچنین خانوادهها میباشد. تا شکل صحیح بهرهگیری از فناوری مدرن به جامعه و به ویژه جوانان و نوجوانان آموخته شود.
در کل میتوان در صورت اهمیت به این موضوع به نتایج و دستاوردها زیر اشاره کرد:
- کاهش آسیبهای حاصل از افسار گسیختگی استفاده ار فضای مجازی.
- پیشرفت فرهنگ بهرهبرداری صحیح از فضای مجازی با آموزش مهارتهای لازم.
- تحکیم بنیان خانواده و ایجاد روابط سالم با تاثیر یادگیری استفاده صحیح از فضای مجازی.
- تقویت زمینه پیشرفت علمی با آموزش صحیح استفاده ار فضای مجازی.
- تقویت زمینه اشتغال و اقتصاد با هدایت صحیح انرزی ها و ایده ها در فضای مجازی.
- افزایش آگاهی والدین و مقاطع مختلف سنی در سطح ملی در رابطه با آسیبها و چالشها و راهکارهای مدیریت آن.
- اقناعسازی اقشار مختلف مردم در زمینه لزوم استفاده صحیح از فضای مجازی و رسانه و تاثیر آن بر خانواده و جامعه.
- فرهنگسازی بین خانوادهها و جوانان با ارتقای سواد و مهارت رسانه و فضای مجازی و ارتباط صحیح با آن.
- مهارتافزایی فرهنگی و روانی اقشار مختلف جامعه در راستای استفاده از رسانه.
- نهادینهسازی فرهنگ جایگاه رسانه و فضای مجازی در بین خانوادهها و جوانان و جامعه.
خلاصه آنکه فناوری جدید ارتباطی و به خصوص فضای مجازی، در عین اینکه کاربردهای مثبت داشته و مخاطب را از رخدادها و وقایع مطلع نمایند، محدودیتها و امکاناتی را در خود دارند که کاربر را به خود وابسته کرده و امکان تحلیل را از وی سلب مینمایند. به این معنا که مخاطب این رسانهها، دانستن را مقدم بر تحلیل کردن میداند و این نخستین قدم برای از بین رفتن تفکر انتقادی و نقاد در جامعه است و لازمه کنترل و مهار این آسیبها و رفع این پیامدها؛ ایجاد فرهنگ صحیح استفاده ار فضای مجازی و رسانه است.
منابع :
- اثر ثبت ادبی و هنری ، فیلم آموزشی – رهاورد زیست دیجیتالی ، حسن دولت آبادی(امیررها) ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
- کتاب مدیریت زیست رسانه ، نویسندگان حسن دولت آبادی(امیررها) ، فاطمه کریمی ، انتشارات طاهری سال 1402
- کتاب اعتبار دیجیتالی و انرژی صفر و یک ، حسن دولت آبادی (امیررها) ، انتشارات طاهری، سال 1400
- کتاب مدیریت هوشمندانه همه چیز (1) ، حسن دولت آبادی(امیررها) ، انتشارات آیات اشراق ، سال 1400
- کتاب قاره ششم – سرزمین دیجیتالی ، نویسندگان : حسن دولت آبادی(امیررها) ، عاطفه السادات موسوی، سارا دولتآبادی ، انتشارات آیت اشراق ، سال 1401 و سال 1403
- مدیریت کسب و کار با گرایش فناوری اطلاعات – حسن دولت آبادی(امیررها) ،وحیده غفاری، انتشارات چشمه گلستان ، سال 1403
- مدیریت عمومی در محیط کسب و کار نوپا – حسن دولت آبادی(امیررها) ،عاطفه السادات موسوی، انتشارات چشمه گلستان ، سال 1403
[1] – Virtual Space
[2] – Notification
[3] – Digital Literacy & Skills
[4] – Stress
[5] – مقاله فضای مجازی، تهدید یا فرصت / ۰۸ فروردين ۱۴۰۰ – خبرگزاری تسنیم
[6] – Technology