مقاله : بهداشت و سلامت سالمندان با طب سنتی

چکیده :

  سالمند در واقع نگران دوره پیری خود است که به عنوان بخش مهمی از دوره زندگی نیاز به ظاهر و توجه دارد. به ویژه در این دوره، بیماری‌های مزمن و ناتوانی‌ها شایع‌تر می‌شوند و نیاز به پرستاری و مراقبت و بهداشت و سلامت، حیاتی می‌شود. امروزه علاقه به خدمات مراقبتی و پرستاری برای سالمندان در جهان به طور تصاعدی در حال افزایش است و هر روز شاهد افزایش تنوع و کیفیت خدمات هستیم. این خدمات باعث حفظ عزت نفس و استقلال سالمندان می‌شود و به آنها اجازه می‌دهد که سال‌های طلایی زندگی خود را به راحتی و رضایت بخش سپری کنند.

تحقیقات نشان داده است که سالمندانی که مراقبت‌های پرستاری با کیفیت و به کمک روش‌های طب سنتی را در خانه دریافت می‌کنند، نسبت به سالمندانی که در خانه‌های سالمندان و خانه‌های سالمندان زندگی می‌کنند، سلامت جسمی و روانی بهتری دارند. البته دلایل متعددی وجود دارد که چرا یک سالمند مراقبت از یک پرستار خانگی را انتخاب می‌کند. بنابراین با توجه به فرهنگ هر جامعه و شرایط بهداشت و درمانی و همچنین وجود روش‌های مراقبت و بهداشتی برای سالمندان به روش طب سنتی و علاقه‌مندی سالمندان به استفاده از این روشهای طب سنتی و ایرانی، در این نوشتار سعی شده با توجه به تحقیقات صورت گرفته و تجربیات پرستاری و آشنایی با روحیات آنان؛ بهداشت و سلامت با نگاه به طب سنتی برای سالمندان ارائه نماییم. در پایان از زحمات استاد گرانقدر آقای دکتر حسن دولت‌آبادی (امیررها) کمال تشکر و قدردانی را دارم که ما را در تهیه این نوشتار همیاری و همراهی نمودند.

کلیدواژه : بهداشت و سلامت – سالمندان – پرستاری و مراقبت – طب سنتی

نویسندگان : زهرا بسطامی گرپی  – حسن دولت آبادی (امیررها) – عاطفه السادات موسوی

1-     مقدمه :

پرستاری با کیفیت، باعث افزایش عملکرد فیزیکی و اعتماد به نفس سالمندان، افزایش عزت نفس و استقلال آنها و افزایش سلامت جسمی و روانی آنها می‌شود. یک پرستار سالمند حرفه‌ای باید ترکیبی از مهارت‌های فنی و ویژگی‌های شخصیتی مناسب را دارا باشد تا بتواند بهترین مراقبت را ارائه دهد. از جمله ویژگی‌های ضروری، صبر و همدلی است. سالمندان ممکن است به دلیل بیماری‌های مزمن، مشکلات حرکتی یا تنهایی به مراقبت ویژه‌ای نیاز داشته باشند، بنابراین پرستار باید با صبر و درک بالا به نیازهای آنها پاسخ دهد. یک پرستار حرفه‌ای باید با اصول اولیه مراقبت‌های پزشکی، مانند اندازه‌گیری فشار خون، مدیریت داروها، و انجام کمک‌های اولیه آشنا باشد. علاوه بر این، توانایی ارتباط موثر با سالمند و خانواده او برای اطمینان از درک نیازها و انتظارات ضروری است.  مسئولیت‌پذیری و قابل اعتماد بودن نیز از ویژگی‌های کلیدی هستند، چرا که سالمندان به پرستاری نیاز دارند که در شرایط مختلف بتواند به‌طور مستقل و مسئولانه عمل کند. در نهایت، پرستار باید توانایی سازگاری با شرایط مختلف و برنامه‌های متغیر سالمند را داشته باشد، چرا که نیازهای سالمندان ممکن است به مرور زمان تغییر کند. این ترکیب از مهارت‌ها و ویژگی‌ها باعث می‌شود که پرستار بتواند به بهترین نحو ممکن از سالمند مراقبت کند و کیفیت زندگی او را بهبود بخشد.

پرستار سالمند همچنین نقش حمایتی و عاطفی دارد، که شامل هم‌صحبتی، کاهش تنهایی و ایجاد ارتباطات اجتماعی برای سالمندان است. پشتیبانی روانی و عاطفی یکی از مهم‌ترین جنبه‌های خدمات پرستاری است که به افزایش کیفیت زندگی سالمندان کمک می‌کند. از دیگر خدمات می‌توانند شامل مدیریت امور خانه مثل خرید، پخت و پز و نظافت، و همچنین همراهی در مراجعات پزشکی یا سایر فعالیت‌های خارج از خانه باشند که توسط کمک پرستار یا مراقب انجام می شود. این خدمات به سالمندان کمک می‌کنند تا با حفظ استقلال خود در خانه، کیفیت زندگی بهتری داشته باشند و نیازهای روزمره‌شان به خوبی برآورده شود.  علاوه بر این، شخصیت و ویژگی‌های اخلاقی پرستار بسیار مهم است؛ پرستاری که صبور، مهربان و مسئولیت‌پذیر باشد، می‌تواند رابطه‌ای مثبت و حمایتی با سالمند برقرار کند. یکی از مهمترین مسائلی که در رابطه با سالمندان توجه شود؛ نگهداری سالمندان در محیط آرام مانند خانه است چراکه محیط خانه باعث می‌شود سالمندان احساس امنیت و آرامش بیشتری داشته باشند و از فشارهای (استرس‌های) ناشی از تغییر محیط جلوگیری شود. علاوه بر این، پرستاری سالمند در خانه امکان ارتباط مداوم با اعضای خانواده را فراهم می‌کند که تأثیر مثبت عاطفی و روانی زیادی دارد. این نزدیکی خانوادگی کمک می‌کند تا سالمندان احساس تنهایی کمتری داشته باشند و کیفیت زندگی آنها بهبود یابد.

2-     دیدگاه ابن سینا و جرجانی در خصوص بهداشت سالمندان

پروردگارت مقرر كرده است كه غير از او، كسى را پرستش نكن و به والدين خود احترام بگذار. تا زمانى كه يكى يا هر دوى آنها زنده هستند، هرگز به آنها “اف” نگو (كوچكترين حركت ناراحت كننده) و بر سر آنها داد نزن؛ با آنها با محبت رفتار كن. سوره الإسراء آيه 23 «.

تولستوى: بشريت پيشرفت اخلاقى خود را مديون كهنسالان است ، در كهنسالى انسان بهتر و فرزانه مى شودو تجربيات خود را به نسل هاى آينده انتقال مى دهد ، بدون كهنسالى بشريت راكد مى ماند .

اسكينر: سالخوردگى تا حدى شبيه سرزمين ديگر است .اگر پيش از سفر به اين سرزمين خود را آماده اين سرزمين كرده باشيد ، در آنجا به شما خوشتر خواهد گذشت .

سالمندى به خودى خود يك پديده زيست شناختى است نه يك بيمارى و در واقع يك روند طبيعي و فيزيولوژيك مي باشد. اختلال فعاليت ارگان هاي مختلف در اين گروه سني ، معمولا ناشي از حوادث پاتولوژيك است و ارتباطي به گذر طبيعي عمر ندارد .در بسياري از كشور هاي جهان، ِ خدمات پزشكي را از نظر سّني، عملا به سه شاخه عمده طب اطفال، طب داخلي و طب سالمندان طبقه بندي نموده و بر همين اساس، مقالات علمي و كتبي را به رشته تحرير درآورده و متخصصين مورد نياز خود را در دانشگاه هاي علوم پزشكي تربيت مي نمايند .

“ابن سينا” پيري را يك روند طبيعي در ادامه فرايند حيات، دانسته دستوراتي را به منظور سالم زيستن اين گروه ِسّني به رشته تحرير درآورده است (10) .

براساس طبقه بندي هاي موجود، طب سالمندان [1] نيز همچون طب داخلي و طب اطفال، شاخه‌اي از طب عمومي است كه در ارتباط با جنبه‌هاي اجتماعي، پيشگيري، تشخيصي و درماني بيماري‌ها در افراد سالخورده مي باشد و به منظور تحقق اهداف زير، فعاليت مي‌نمايد.

 اهداف طب سالمندان

1. توانبخشي سالخوردگان به منظور برخورداري از يك زندگي فعال.
2. پيشگيري از بروز بيماري ها و تشخيص زودرس و درمان به موقع آنها در سالخوردگان.
3. تخفيف آلام ناشي از ضعف و ناتواني و بيماري ها در اين گروه سني.
4. مراقبت پزشكي وپشتيباني اجتماعي سالخوردگان در مراحل نهائي بيماريها.

در اين گروه سني، بعضي از بيماري ها ازجمله بيماري هاي عفوني، بيماري هاي دژنراتيو، بدخيمي ها و ناتواني هاي مزمن، از اهميت خاصي برخوردار هستند(2).

مراحل عمر، ازديدگاه ابن سينا

• مرحله اول

سن نمو: كه آنرا سن آغازي مي نامند و اين مرحله تا نزديك سي سالگي است و شامل پنج مرحله،مي باشد:

1. سن نوباوگي و آن زماني است كه شيرخوار، هنوز قدرت برخاستن و حركت دادن اندام را ندارد.
2.  سن خردسالي كه در آن طفل، پا مي گيرد ولي هنوز استوار نيست و آن زماني است كه هنوز افتادن دندان هاي شيري و روئيدن دندان هاي دائمي، شروع نشده است.
3. سن نشوونما كه مرحله اي است بعد از نيرو گرفتن و رويش دندان هاي دائمي و پيش از بلوغ.
4.  سن نوجواني و آن تا زماني است كه جوش در صورت ظاهر مي شود.
5.  سن جواني كه بعد از نوجواني است تا زماني كه نمو متوقف مي گردد.

. مرحله دوم

سن وقوف يا ركود: كه آنرا سن جواني، خوانند و تا مرز سي و پنج تا چهل سالگي ادامه دارد.

• مرحله سوم

سن پيش فرودي: كه با بقاء قوه، قرين است و آن سن نوپيران است و تا مرز شصت سالگي دوام دارد.

• مرحله چهارم

سن فرودي: كه با پيدايش ناتواني قرين است و آن سن پيري است تا پايان زندگي(3).

آنچه كه از طبقه بندي ابن سينا نتيجه گيري مي شود اينست كه پايان سن شصت سالگي و آغاز سن 61 سالگي، مصادف با آغاز سالخوردگي تعريف شده است كه منطبق بر تعريف سازمان جهاني بهداشت است (4). هرچند در بسياري از منابع پزشكي ديگر، سنين 65 سالگي و بالاتر را آغاز سالخوردگي دانسته اند (6 ، 5 .)

ابن سينا، سالخوردگي را از نقطه نظر تعريف سلامت و بيماري، نه سلامت كامل و نه بيماري كامل مي داند بلكه يك حالت بينابيني نظير دوره نقاهت بيماري ها دانسته و در آنجا كه تعريف سلامت، بيماري و حالت بينابيني را متذكر مي شود، چنين نگاشته است

1.  تندرستي حالتي را گويندكه بدن انسان از حيث مزاج و تركيب در چنان كيفيتي باشد كه كنش هاي آن جملگي درست و صحيح باشند.
2. بيماري حالتي است كه در نقطه مقابل و مخالف حالت تندرستي باشد.
3.  حالت واسط تندرستي و بيماري، آن است كه در آن نه تندرستي كامل و نه بيماري كامل براي تن وجود دارد، مانند تن سالخوردگان و تازه شفايافتگان و نوزادان (7).

بديهي است كه ابن سينا رقم بالاتر از شصت سال را بطور مطلق، در نظرنگرفته و در كتاب قانون، گاهي از پيري زودرس، سخن به ميان آورده، بعضي از عوامل محيطي را در بروز آن دخيل دانسته است . بطوريكه در رابطه با زندگي در مناطق گرمسير، صريحا مينويسد: “اگر در منطقه گرمسير، تحليل بيش از حد رخ دهد و رطوبت كاهش يابد، مردم آن سرزمين زود پير مي شوند، همچنانكه در حبشه مي بينيم . . . (8)” ّ و در جاي ديگر، زايمان هاي مكرر را عامل پيري زودرس دانسته چنين مي نگارد:

“اين را نيز بدان ! زني كه باردار مي شود و بچه مي آورد، كمتر از زني كه نازا است به بيماري مبتلا مي شود. ليكن زني كه قابليت باروري دارد و بچه مي آورد ، از زن نازا بدن ناتوان تري دارد و زودتر از نازا پير مي شود. زن نازا با اينكه بيشتر از زن زائو بيمار مي‌شود ليكن ديرتر از زن زايا پير مي شود و بيشتر عمرش جوان مي ماند(9)”.

ابن‌سينا همانگونه كه در كتاب قانون در طب، سلامت و بيماري كودكان را از زاويه ديگري مي نگرد و تعاريف و رهنمودهاي خاصي ارائه مي دهد(10)، براي طب سالمندان نيز استقلال خاصي قائل است و در سراسركتاب نفيس خود، نه تنها به اشاره بلكه با صراحت كامل، به تدريس ويژگي هاي مرتبط با پزشكي و بهداشت، تحت عناويني نظير برنامه بهداشت سالخوردگان، دستور غذائي پيران، نوشيدني هاي مناسب اين سنين، ورزش و ماساژ سالمندان و . . . در اين سنين پرداخته ، ضمن شرح بيماري ها ، وقتي به نكته متفاوتي در بين اين گروه سني و ساير سنين، مي رسد كه بر تشخيص و پيش آگهي آن اعمال اثر مي كند.

هرچند كه سالمندي يك فرآيند مداوم در حيات انسان است، ولي اينكه چه وقت يك فرد، “سالخورده” يا “پير” تلقي مي شود؟ تعريف واحدي وجود ندارد، زيرا هر فرد به شيوه متفاوتي پير ميشود. برخي از افراد در سنين نسبتا جواني پير ميشوند و بعضي تا ديرزماني جوان مي مانند. گزارش هائي وجود دارد كه در برخي كشورها افراد تا سنين خيلي بالا يعني صد سال و يا بيشتر، عمر مي كنند. بيش از سه هزار كهن سال (بيش از يكصد ساله)، در ژاپن زندگي ميكنند (4) .

در آمريكا از سال 1950 تا كنون گروه سني 65 ساله و بالاتر، از 8 درصد به 13 درصد رسيده است كه تاسال 2020 ميلادي احتمالا به 50 درصد برسد به طوري كه 50 ميليون نفر حداقل 65 سال سن داشته باشند. هرچند اين تغيير در بافت جمعيتي و افزايش سالخوردگان، پديده اي جديد است، در دنياي باستان نيز داشتن سن بالا با فراهم نمودن غذاي خوب، آب تميز و اجتناب از بيماري و جنگ، لذت بخش بوده است، بطوريكه در نوشته هاي بدست آمده از زمان امپراطوري روم قديم، آمده است: در اينجا تعدادي افراد مسن زندگي ميكنند، شما مي‌توانيد پدر بزرگ ها و پدران آنها را ببينيد . . . داستان ها و روايات آنها را در مورد گذشته بشنويد و ديدار از اينجا به مثابه زندگي در عصر ديگري است (6) . سن تقويمي، شاخص سالمندي زيست شناختي نيست. نقاشان، مجسمه سازان، فلاسفه و دانشمندان بزرگي، شاهكارهايشان را در سال هاي دهه هفتاد و هشتاد زندگيشان خلق كرده اند. مثلا ميكل آنژ، پيكاسو، گوته و پاستور. از سوي ديگر، بسياري اشخاص حتي درسال هاي دهه شصت زندگي خود پير ميشوند. هيچ كس اطلاع دقيقي در مورد تنوع در سالمندي افراد ندارد (4) .

همراهي ناتواني‌ها و بيماري‌ها با سالخوردگي

كهولت يا سالمندي با تغييرات آناتوميك و فيزيولوژيك غيرقابل اجتنابي همراه است. تشخيص باليني سريع و به موقع، يكي از مشكلات خاص افراد بسيار پير است، در حضور متغيرهاي مخدوش كننده اي نظير تغييرات بيولوژيك ناشي از سن، همراهي بيماري ها و ناتواني ها و مصرف داروهاي متعدد، راه حل ها و روش هاي ساده اي براي حل اين مشكل تشخيصي وجود ندارد. با اين حال هرگاه يك بيمار سالخورده، سابقه اي از تغيير جديدي در وضعيت سلامت خود بدهد ، لازم است ارزيابي دقيقي به منظور تشخيص بيماري جديد بعمل آيد. اجراي دقيق اين توصيه موجب آن خواهد شد كه از شكست در تشخيص بيماري هاي جديد يا خطرناك در سالمندان، جلوگيري بعمل آيد (11) .

همراهي ناتواني ها و بيماري ها با سالخوردگي از ديدگاه ابن سينا در كتاب قانون

 سالخوردگان در مقابل عفونت، حساستر از جوانان و جوانان در مقابل درد، حساستر از سالمندانند:

“هرگاه كه ورم، رسيده باشد و چرك از آن بچكد، براي پيران، خطرناك تر از جوانان است اما از درد ناشي از ورم، جوانان بيشتر از پيران مي ميرند، زيرا حساسيت جوانان بيشتر از حساسيت سالخوردگان است” (12 ) .

ارتباط تب و سالخوردگي

سالخوردگان، كم اتفاق مي افتدكه به تب سوزان مبتلا شوند و اگر اين حالت نادر روي داد، از اثر تب مي ميرند، زيرا تب سوزان اگر به سراغ پيران آيد ، حتما سببي بسيار مهم در كار است و از سويي انسان سالخورده، عادتا كم توان است و در برابر آزار و تاثير تب سوزان ـ كه بسيار شديد است ـ تاب مقاومت ندارد (13) . ممكن است سالخوردگان، به تب پنهاني، و پوشيده مبتلا گردند و ممكن است طولاني شدن مدت ابتلاء به تب و دست برنداشتن تب، سببش نوعي حالت آماسيدن در اندرون باشد، در اين حالت بيمار را وادار كن كه بر پشت بخوابد و پا ها را دراز كند و با دست زدن، ناحيه شكمش را معاينه كن ! كه شايد به سبب بيماري پي ببري (14)

ارتباط نبض وسالخوردگي

 ديدگاه ابن سينادركتاب قانون :  “نبض نوپيران كه ناتوان ترهستند، از نبض جوانان كوچكتر و بطئيء تراست (15). نبض كساني كه بسيار پير شده اندكوچك، متفاوت و بطئي است ” (16) .

ديدگاه‌هاي فعلي

شكي نيست كه در سالخوردگان، تعداد ضربانات قلب، در حالت استراحت و فعاليت، دستخوش تغييرات خاصي  در واقع ميشودكه ميتواند ناشي از كاهش سلول هاي[2] هسته سينوسي ـ دهليزي و تغييردرواكنش آنها نسبت به محرك هاي مرتبط با سمپاتيك و پاراسمپاتيك باشد. ضمنا سالمندان، تاكيكاردي را كمتر از سنين پائينتر، تحمل مي نمايند و لذا در مقابل محرك هاي افزايش ضربان قلب، مقاومت كمتري دارند (17) .

ارتباط تنفس و سالخوردگي

ديدگاه ابن سينادركتاب قانون :  “تنفس نوپيران از حيث زيادي از نفس جوانان كمتر و ازحيث كاهش به نفس پيران، نمي رسد. نفس پيران از نفس نوپيران و جوانان كوچكتر وكندتر است و اختلاف بيشتري دارد و سبب برتو پوشيده نيست !” ( 18) .

ديدگاه‌هاي فعلي

در سنين سالمندي، از خاصيت ارتجاعي نسج ريه ها و قدرت عضلات تنفسي، كاسته ميشود ولي اين تغييرات در حدي نيست كه مغايرتي با ميزان اكسيژن مورد نياز و دفع دي اكسيد كربن توليد شده، داشته باشد (17) .

برنامه بهداشت سالخوردگان در قانون ابن سينا

• بكار بردن هرچيزي كه گرم كننده و رطوبت دهنده است
• خواب زياد و بيشتر از جوانان در بستر ماندن
• نياز به غذا و شستشوي بيشتر از جوانان
• سعي دائم در دفع ادرار
• حفظ لينت در دستگاه گوارش
• ماساژ معتدل با اندودن تن به روغن كه از لحاظ ّ كيفي و كمي براي آنان سودمند است
• سواركاري كه براي پيران مطلوب است و اگرممكن نشد، پياده روي
• تغذيه سالخوردگان بايد به فواصل كم انجام گيرد و هر وعده غذائي در دو بار يا سه بار به حسب هضم و نيرو و يا ناتواني دستگاه گوارش انجام گيرد.
• اگرغذاهاي خشكي آور نظير ماهي هاي ريز نمك زده و قهوه ميل كردند ، بايد با تناول غذا هاي مخالف آنها تداوي شوند و اگر معلوم گرديد كه در آنها مواد زائدي گرد آمده است ، بايد مواد ملين بكار ببرند. وقتي از مواد دفعي پاك شدند بايد مواد رطوبت بخش را غذاي خود سازند.

گاهي نيز اتفاق مي افتدكه بايد باز همراه غذايشان مواد ملين بخورند. شير براي سالخوردگان خوب است به شرطي كه از نوشيدنش لذت ببرند، بعد از نوشيدن آن در اطراف كبد و يا شكم كشيدگي رخ ندهد، جسمشان به خارش نيفتد و دردي احساس نكنند. شير هم غذاست و هم رطوبت بخش. ميوه هائي كه با مزاج پيران موافق است و شكم آنها را نرم مي كند عبارتند از انجير و آلو در تابستان و انجير خشك پخته شده در آب انگبين، در فصل زمستان. اگر شكم پيران يك روز در ميان كاركرد نيازي به مسهل و ماده لغزنده ندارند. پيران را مي توان با روغن، تنقيه كرد. روغن بويژه اگر روغن زيتون صاف شده باشد ضمن اينكه مدفوع را بيرون مي آورد، اندرون را نرم مي گرداند. پيران را نبايد تنقيه گرم داد، زيرا روده هاي آنها خشك مي گردد. به هرحال اگر شكم پيران چند روزي كار نكرد اماله تر و روغني بهترين ّ چاره است. همچنين براي لينت شكم پيران ، داروهاي ملين مخصوص آنها وجود دارد.

ماساژدادن سالخوردگان

 ” ّ مالش دادن پيران بايد از حيث كمي وكيفي به اعتدال انجام گيرد. اندام هاي ناتوان و مثانه را هرگز نبايد مالش دهند.

ورزش پيران

در ورزش پيران بايد اختلاف حالات جسمي و بيماري‌هائي را كه عادتا به سراغ آنها مي‌آيند و عادت آنها را در ورزش كردن در نظر گرفت. اگر جسمشان در منتهاي اعتدال باشد ، ورزش هاي معتدل براي آنها مفيد است. اگر يكي از اندام هاي آنها در بهترين وضع اعتدال نيست ، بايد در هنگام ورزش مراعات آن اندام بشود و دستور ويژه هر اندام در باره آن اجرا گردد. ورزش دادن تدريجي اندام هاي آسيب ديده و ناتوان گرچه براي پيران خوب نيست، براي كساني كه در ساير مراحل عمر هستند ، مفيد است. آنچه در اين زمينه براي پيران ممنوع است ، براي پيرتراني كه از پاي افتاده اند جايز مي باشد. از پاي افتادگان (خانه نشينان) بايد اندام هاي ناتوان را بتدريج با ورزشي كه مناسب و سزاوار آنها است ، مأنوس كنند (1).

ديدگاه هاي امروزي در مورد بهداشت سالمندان

قدر مسلم، اينست كه سالمندي يك فرايند زيست شناختي است كه هرچند نمي توان آنرا متوقف و يا معكوس نمود ولي با مراقبت صحيح، مي توان سالمندي همراه با سلامتي را تضمين نمود و لذا سازمان بهداشت جهاني ، معتقد است انجام اقدامات زير، هر فردسالمندي را بايد قادر سازد تندرستي نسبي خود را حفظ نمايد:

• فعاليت‌هاي روزمره زندگي نظير خوابيدن، برخاستن، غذا خوردن، تمرينات ورزشي و تفريح در ساعات مشخص و تداوم آنها تا نظم بيولوژيك بدن به بهترين نحو ممكن، عمل نمايد. پياده روي بهترين نوع فعاليت هاي جسماني است كه منعي براي آن وجود ندارد و هر فرد سالخورده اي بايد صبح ها حدود 30 دقيقه و عصرها نيز در همين حدود، پياده روي نمايد.
• پيروي كردن از يك برنامه خواب منظم در سنين پيري بسيار با اهميت است. رفتن به بستر و برخاستن از خواب در ساعت هاي مشخص براي حفظ نظم بيولوژيكي بدن، ضروري است.
• نيازهاي اساسي براي برقراري حركات منظم روده ها، استفاده از رژيم غذائي حاوي مقدار زيادي فيبر، تمرينات منظم ورزشي و تعيين زمان مشخص براي اجابت مزاج، مي باشد.
• اين افراد بايد در فعاليت هاي اجتماعي و بشردوستانه، مشاركت داشته باشند زيرا هر قدر قواي ذهني آنها بيشتر مورد استفاده قرار گيرد سالم تر خواهند بود و از بروز افسردگي در آنان جلوگيري خواهد نمود. از طرفي انزواي اجتماعي، يكي ازعلل اصلي افسردگي در سنين سالمندي است كه با مشاركت در امور اجتماعي ميتوان از آن پيشگيري نمود(4).

بهداشت سالمندان از نظر سيد اسماعيل جرجاني

مزاج پيري سرد است و خشك، و هرگاه كه مردم به پيري رسند، همه تدبيرهاي وي بايد كه به گرمي و تري ميل داشته  بود چون گرمابه رفتن ، و ماليدن[3] و بايد كه به اعتدال باشد، به روغن هــاي گرم و خوش بوي خود را چرب كردن چون روغن سوسن[4] و ياسمن[5]  و عطرهاي معتدل و  شراب صرف به مقدار معتدل ، و در بستر نرم غلطيدن و رياضت اندك و شادكامي و خوشدلي جستن ، و از هرچه مزاج پيري دارد، چون اندوه و ترس و عطرهاي سرد، چون كافور و نيلوفر[6] )نيلوپر، نيلوپل ) و از طعام ترش، خويشتن دور بايد داشت ، و ببايد دانست كه هواي بد و بخارها و تري هاي( 1) ناخوش و دود و غبارها همه در پيران اثر زيادت كند(2 ) از آنكه در ديگران ، خويشتن را از اين همه نگاه بايد داشت ، و غذا به تفاريق (3 ) و اندك اندك بايد خورد. و اگر كسي را معده، احتمال كند كه به يكبار تمام بخورد، روا باشد ، و طعام پس از آنكه از گرمابه بيرون آيد ، موفق تر (4) باشد ، و طعام خورده اندر گرمابه نشايد رفت ، و طعام‌هاي غليظ كه سودا فزايد نشايد خورد، مگر وقتي كه در معده رطوبت گرد آمده باشد، بر سبيل علاج، روا بود ، و چيزهاي تيز چون آبكامه و غير آن نشايد خورد ، و شير سود دارد، اگر در معده ترش نشود و باد نكنند. بدين سبب برنج به شير با عسل يا با شكر، سود دارد.و گرسنگي، سخت زيان دارد، و اندر معده و امعاي پيران رطوبت بسيار گرداند. گاه گاه حاجت آيد به نرم داشتن طبع، و بعضي مردمان را در پيري، طبع خشك تر شود و قليه گندنا با روغن زيت يا آيا آبكامه بيش از طعام ديگر بخورد (5 ) ، طبع را نرم كند. و اما آب ( 6) اندر آب و نمك پزند و با آبكامه و روغن زيت بخورند، طبع را نرم كند، و پنج درمسنگ بسفايح (7) با دسته برگ كبريت (8) بپزند و بپالايند و مقداري تخم معصفر (9) پاك كرده و كوفته در وي بجوشانند طبع را نرم كند  و احشا را پاك كند (10)، چهار درم افتيمون[7] (گل گلاب)  ، با چند دانه انجير خشك و لختي تخم معصفر بكوبند و بخورند اجابتي تمام كند ، و انجير خشك در ماءالعسل پيش از طعام بخورند، طبع نرم كند. و هر وقت اين ملينات يكي بكار مي‌دارد، تا طبع با يك چيز خو نكند ، و تا ضرورت نباشد فصد نكند ، و طعام گوشت آبه خورد و شورباهاي گندم و مانند آن با دارچيني و اندكي زنجبيل ، و در فصل سرما ترياق بزرگ و مثروديطوس (11) خورد، تا نافع آيد.

3-     نقش ورزش در دوران سالمندی از دیدگاه رازی، میسری، ابن سینا و جرجانی

  سالمندی گذر از مرحله ای به مرحله جدیدی از زندگی تلقی می گردد. دوران پیری واقعیتی است اجتناب ناپذیر که بهتر است به جای تسلیم شدن به آن، تلاش کنیم با اتخاذ تدابیر لازم، بهترین و بیشترین بهره و لذت را از این دوره عمر برای سالمندان ایجاد نموده و به همین منظور لازم است به این دوران دیدی واقع بینانه داشته و با به کارگیری روش‌های مفید و مؤثر صاحب نظران آن، به این امر مهم دست یابیم.  طبع در سالمندان خشک تر از دیگر سن هاست و در این زمینه رازی میگوید: همواره به خشکی تن آدمی از روز زاده شدن تا سالخوردگی و کهن سالگی افزوده می شود. در پایان پیری فرایندی جز چیرگی خشکی به تن دیده نخواهد شد. همچنین ابن سینا بیان میدارد : پیری یک روند طبیعی در ادامه فرآیند حیات می باشد. همچنین جرجانی میگوید: مزاج پیری سرد است و خشک و هرگاه که مردم به پیری رسند، همه تدبیرهای وی باید که به گرمی و تری میل داشته بود.  بر همین ضرورت و به منظور رسیدگی بهتر به مسائل و مشکلات جسمی و روحی سالمندان، امروزه خدمات پزشکی در بسیاری از کشورهای جهان از نظر سنی به سه شاخه مهم طب اطفال و طب داخلی و طب سالمندان طبقه بندی شده است.

 اهداف طب سالمندان عبارتند از:

 الف) مراقبت های علمی و اصولی از سالمندان

ب) پیشگیری از بروز بیماری های جسمی و روحی

د) تشخیص زودهنگام و درمان به موقع آنها

و) شاد زیستن و بهره مندی از یک زندگی فعال

  همان طور که می‌دانیم، سالمندان یکی از گروه‌های آسیب پذیر هر جامعه می‌باشند که به لحاظ حساسیت خاص این گروه از نظر جسمی و روحی، نیازمند توجه ویژه به لحاظ قرار گرفتن در معرض آسیب‌های اجتماعی، جسمی، زیستی ومحیطی می‌باشند. آنچه مسلم است این است که از پدیده سالمندی نمی توان جلوگیری و پیشگیری به عمل آورد و این امر مشمول همگان خواهد شد. به همین دلیل با مراقبت و مواظبت و نیز انجام یک سری دستورات تحت عنوان (شیوۀ زندگی سالم در دوران سالمندی) می توان این دوره از حیات افراد را به دورانی شاد و لذت بخشی تبدیل نمود. در باب پاسداشت تندرستی، رازی می‌گوید:

بودن جنبش، آرامش و شادی، سلامت خوراک و نوشیدنی ها، بیرون راندن پس مانده ها، گزینش درست خانه، پیگیری رویدادهای بد (پیش از آنکه بزرگ تر شوند)، توجه به خواست های روانی و نگاهداشت عادت ها، از عوامل تأمین تندرستی می‌باشد.

 امروزه رعایت اصول گفته شده فوق که قرن ها پیش بیان شده اند، موجب افزایش امید به زندگی و کاهش مرگ و میر گردیده و در نتیجه روز به روز به تعداد سالمندان جهان افزوده می شود. ابن سینا، سالخوردگی را از نقطه نظر تعریف « سلامت و بیماری »، نه سلامت کامل و نه بیماری کامل می داند؛ بلکه یک حالت بینابینی نظیر دوره نقاهت بیماری‌ها دانسته و در آنجا تعریف سلامت، بیماری و حالت بینابینی را متذکر می‌شود و چنین می‌گوید:

تندرستی حالتی را گویند که بدن انسان از حیث مزاج و ترکیب در چنان کیفیتی باشد که کنش های آن جملگی درست و صحیح باشد و بیماری حالتی است که در نقطه مقابل و مخالف حالت تندرستی باشد. حالت واسط تندرستی و بیماری، آن است که در آن نه تندرستی کامل و نه بیماری کامل برای تن وجود دارد، مانند: تن سالخوردگان و تازه شفایافتگان و نوزدان.

 همچنین آمده است که، هرچند سالمندی یک فرایند مداوم در حیات انسان است؛ ولی اینکه چه وقت یک فرد، سالخورده یا پیر تلقی می شود، تعریف واحدی وجود ندارد؛ زیرا هر فرد به شیوه متفاوتی پیر می شود. در دانشنامه حکیم میسری که در میراث ادبی و علمی ایرانیان به عنوان کهن ترین مجموعه منظوم طبی به زبان فارسی شناخته می شود و در محدوده زمانی قرن چهارم هجری تألیف شده است. اگر اغراق نشود این کتاب یکی از کامل ترین کتب طبی است که مجموعۀ مفصلی از شیوه های درمانی و انواع و اقسام داروها را با نحوه تجویز آنها بیان کرده است.

 درباره موضوع مورد بحث (طب سالمندان) در موارد مختلف، اشاراتی دارد؛ از آن جمله اینکه وی معتقد است:  فصد کردن میانسالان به میزان کم در درمان بیماری ها به جز اسهال مفید است، اما نباید در دارو دادن به پیران افراط شود یا ایشان را بدون دلیل موجه فصد نمایند و همچنین آمیزش جنسی و فعالیت شدید بدنی برای تندرستی ایشان زیان آور است؛ وی، استحمام و خوردن غذاهای سبک و لطیف را برای مزاج سالمندان در کنارِ خواب و بوییدنِ رایحه‌های خوش، مناسب می داند.

همچنین حکیم جرجانی در باب پانزدهم کتاب خفی علایی تبیین می نماید که: ((مزاج پیری سردست و خشک، و هرگاه که مردم به پیری رسد، همه تدبیرهای وی باید که به گرمی و تری داشته بود، جون [چون] گرماوه رفتن، و مالیذن (ماساژ یامالش) و باید که باعتدال باشد، بر روغن های گرم و خوش بوی خوذ را [خود را] چرب کردن، جون روغن سوسن و یاسمن و عطرها معتدل و شراب صرف به مقدار معتدل، و در بستر نرم غلطیذن و ریاضت اندک و شاذکامی و خوشدلی جستن، و از هر جه [چه] مزاج پیری دارد، چون اندوه و ترس و عطرهای سرد، جون کافور و نیلوفر و از طعام ترش، خویشتن دور باید داشت، و بباید دانست که هوای بذ [بد] و بخارها و تری های ناخوش و دوذ [دود] و غبارها همه در پیران اثر زیادت کنذ [کند] از آنک در دیگران خویشتن [را] از این همه نگاه باید داشت، و غذا بتفاریق و اندک اندک باید خورد. واگر کسی را معده، احتمال کند که بیکبار تمام بخورد، روا باشد، و طعام پس از آنک از گرماوه بیرون آید موافق تر باشد، و طعام خورده اندر گرماوه نشاید رفت، و طعام های غلیظ که سودا افزاید نشاید خورد، مگر وقتی که در معده رطوبت گرذ [گرد] باشد، بر سبیل علاج روا بود، و چیزهای تیز جون آبکامه و غیر آن نشاید خورد، و شیر سوذ]سود] دارد، اگر در معده ترش نشود و باذ [باد] نکنند. بذین [بدین] سبب برنج بشیر(شیربرنج) با عسل یا با شکر سود دارد. و گرسنگی سخت زیان دارد، و اندر معده و امعای پیران رطوبت بسیار گرداند. گاه گاه حاجت آید بنرم داشتن طبع؛ و بعضی مردمان را در پیری، طبع خشک تر شود و قلیه گندنا با روغن زیت یا آبکامه بیش از طعام دیگر بخورد، طبع را نرم کند. و اما آب اندر آب و نمک پزند و با آبکامه و روغن زیت بخورند، طبع را نرم کند و پنج درمسنگ بسفایح با دسته برگ کبریت بپزند و بپالایند و مقداری تخم معصفر پاک کرده و کوفته و در وی بجوشانند طبع را نرم کند و احشا را پاک کند، جهار[چهار]درم افتیمون (=گل گلاب)، با جند [چند] دانه انجیر خشک و لختی تخم معصفر بکوبند و بخورند، اجابتی تمام کند، و انجیر خشک در ماءالعسل پیش از طعام بخورند، طبع نرم کند. و هر وقت این ملینات یکی بکار می دارد، تا طبع با یک چیز خو نکند، و تا ضرورت نباشد فصد نکند، و طعام گوشت آبه خورد و شورباهای گندم و مانند آن با دارچینی و اندکی زنجبیل، و در فصل سرما تریاق بزرگ و مثرودیطوس خورد، تا نافع آید.))

 توقف فعالیت های جسمی و عدم تحرک، منشأ بسیاری از بیماری ها در سالمندان است. سالمندان به خاطر کم تحرکی، بیش از دیگران در معرض چاقی قرار می گیرند و کاستن از وزن نیز برای آنان دشوارتر از جوانان و میانسالان است. اجرای تمرین های ورزش و جسمی برای افرادی که رو به کهولت می روند، سخت تر خواهد شد؛ بنابراین بهتر است پیش از روبه رو شدن با چنین معضلاتی،تحرک بیشتری از خود نشان داده، از چاقی بیشتر جلوگیری کنند. پس از گذشت مدت زمانی کوتاه از تمرین های سبک و فعالیت های جسمی، افراد سالمند احساس شادابی و طراوت خواهند کرد. آنگاه متوجه خواهند شد که چه تغییرات شگرفی در آنان بوجود آمده است.

 بنابراین سالمندان در تنظیم یک برنامه زمان‌بندی شده برای فعالیت‌ها و تمرین‌های جسمی خود نبایستی درنگ کنند و بدون هیچ وقفه ای مطابق این برنامه به تمرین‌های خود ادامه دهند و در انتظار نتایج کار خود باشند. آنگاه درخواهند یافت که تا چه حد با حوصله‌تر، صبورتر، شادتر از گذشته شده اند. این معجزه ورزش و نتایج مثبت آن به ویژه برای سالمندان است. رازی می گوید ورزش تن را بسیار شاداب و چالاک می گرداند و ابن سینا سوارکاری را برای پیران مطلوب دانسته و اگر مقدور نشد، پیاده‌روی را در مرحله بعد مهم و کارساز دانسته است.

 همچنین بیان داشته که در ورزش پیران باید اختلاف حالات جسمی و بیماری‌هایی را که عادتاً به سراغ آنها می آیند و عادت آنها را در ورزش کردن باید در نظر گرفت. اگر جسم شان در منتهای اعتدال باشد، ورزش های معتدل برای آنها مفید است. اگر یکی از اندام های آنها در بهترین وضع اعتدال نیست، باید در هنگام ورزش مراعات آن اندام بشود و دستور ویژه هر اندام درباره آن اجرا گردد.

 به منظور بهره‌مندی سالمندان از یک زندگی شاد و مسرت آور و نیز اجرای برنامه های ورزشی مورد نیاز خود، احتیاج به فضاها و سالن های مناسب ورزشی و تفریحی برای سالمندان می باشد. در واقع وجود امکانات و تجهیزات ورزشی وسرگرمی و تفریحی مناسب برای استقرار این امر ضروری است. همچنین وجود مکان های خصوصی مناسب برای دید و بازدید و ملاقات با دوستان و اعضای خانواده در مؤسسات سالمندان بسیار حائز اهمیت می باشد. هیچ کاری، به خصوص برای سالمندان، سودمندتر و در عین حال ضروری تر از تداوم فعالیت های جسمی نیست.

  امروزه یک سری تمرینات و ورزش های مفید برای سالمندان توصیه شده که تعدادی از آنها عبارتند از: تمرینات گرم کننده شامل نرمش های ساده کششی، تمرینات استقامتی از قبیل پیاده روی، دویدن، شنا و در صورت امکان کوهنوردی و یک سری تمرینات قدرتی و تعادلی که منشأ بسیاری از موارد فوق را می توان در منابع طب اسلامی یافت. بنابراین اگر تحرک و ورزش نداشته باشیم، قدرت عضله قلب کاهش می یابد، ظرفیت ریه برای جذب اکسیژن کم می شود، عضلات مختلف بدن ضعیف می شوند، کارایی مفاصل کم شده و استخوان ها پوک می شوند. فعالیت و ورزش منظم در سنین بالا، عامل حفظ و تقویت ظرفیت های قلبی، ریوی، عصبی و اسکلتی بوده و مانع مرگ و میر ناشی از بیماری های قلبی و سرطان روده بزرگ شده و افزایش قند خون را کاهش می دهد. در کنترل چاقی، کلسترول بالا و فشار خون مؤثر است و یکی از عوامل مهم برای قرار گرفتن کلسیم در داخل استخوان و محکم شدن آن است، از افسردگی های دوران پیری جلوگیری می کند، موجب بهبود تعادل و هماهنگی، افزایش قدرت عضلانی، افزایش انعطاف پذیری و متابولیسم هوازی بدن است. حتی افراد بسیار ضعیف و ناتوان نیز می توانند با فعالیت های فیزیکی مناسب سلامتی شان را به دست بیاورند و به دیگران وابسته نباشند، سن بالا و ضعف قوای جسمانی مانعی برای ورزش کردن نیست؛ بنابراین طب سنتی ما سرشار از موارد طبی مختلف و متعدد می باشد که برای بسیاری از بیماری ها و علایم و نشانه های بیماری ها، توصیه های بهداشتی و درمانی مختلف و ارزشمندی را تبیین نموده است که مستلزم مطالعات گسترده در این زمینه و استخراج موضوعات مختلف طبی می باشد که در این میان توجه و حمایت بیش از پیش مسئولین محترم امر می طلبد.

  نتیجه

 با توجه به موارد و مطالب گفته شده می توان اظهار کرد که دوران سالمندی پدیده ای است که گریبان گیر همه خواهد شد و برای اینکه از حداکثر لذت و شادمانی این دوران بهره مند شویم، ضروری است بهداشت و دستورات ویژه این دوران را رعایت نماییم. در این راستا مطالعات نشان می دهند که این موضوع از گذشته دور مورد توجه دانشمندان و حکیمان ایران زمین بوده و آنها برای این دوره دستورات و توصیه های بهداشتی ارزشمندی را ارائه نموده اند که نشان از دید باز و وسیع این بزرگواران در همه زمینه ها از جمله « دوران سالمندی » می باشد.    علی رغم پیشرفت های زیاد در حوزه طب نوین، این رشته سابقه راه اندازی و فعالیت زیادی نداشته و در طی سال های اخیر رشته طب سالمندان در دانشگاه های کشورهای اروپایی از جمله انگلیس و فرانسه راه اندازی گردیده و مشغول تربیت دانشجو در این زمینه می باشند.

 دوران سالمندی و برنامه ویژه این دوره، بایستی مورد توجه همگان قرار گیرد. یکی از موارد مؤکد جهت تندرستی جسم و روان در این دوران، انجام ورزش ویژه سالمندان می باشد. از آنجایی که مبنای پزشکی نوین، طب قدیم و کهن می باشد؛ لذا باید از اطلاعات و معلومات دانشمندان طب سنتی_اسلامی کشورمان در زمینه های مختلف طبی، به ویژه از تجارب و بیانات ارزشمند آنان در زمینه طب سالمندان و ورزش و تحرک در این دوران بهره مند شویم. مطالعات نشان می دهد منشأ بسیاری از موارد مطرح شده توسط پزشکی نوین، منابع قدیمی طبی ما می باشد که همانند گنجینه ارزشمند عمدتاً خاک خورده و ضروری است در کنار طب نوین، از میراث گرانبهای این دانشمندان نیز بهره جسته و از دستورات طبی ایشان در زمینه های مختلف پزشکی از جمله تغذیه، استراحت، نشاط و شادی، تحرک و ورزش و… استفاده به عمل آورد. آنها جهت حفظ و توسعه تندرستی و سلامتی، برای هر کدام از فصول سال دستورات خاصی را بیان نموده اند که در صورت رعایت این دستورات، سلامت آحاد جامعه با درصد بالایی تضمین شده و موجب ازدیاد عمر و امید به زندگی بهتر و بیشتر می شود.

4-     بهداشت سالمندان و اهمیت آن

بهداشت، همه اقداماتی است که برای حذف بیماری‌های مضر و حفظ سلامت در زندگی روزمره انجام می‌شود. نظافت و بهداشت مترادف نیستند. در حالی که تمیزکردن برای از بین بردن کثیفی است، بهداشت نیز در مورد از بین بردن بیماری‌های مضر است که می‌توانند باعث بیماری شوند. افراد برای از بین بردن کثیفی، بوی بد یا پوست مرده‌ای که در زندگی روزمره در بدنشان ایجاد می‌شود، برخی از اقدامات بهداشتی را انجام می‌دهند. به این شیوه‌ها، شیوه‌های بهداشت شخصی یا روش‌های مراقبت از خود می‌گویند.

خودمراقبتی، توانایی برآوردن نیاز‌های تغذیه، دفع، لباس و نظافت بدون کمک دیگری است. قدرت یا توانایی مراقبت از خود به درجات متفاوتی در هر فرد، کم و بیش، یافت می‌شود. افراد ممکن است در برآوردن و حفظ نیاز‌های بهداشت شخصی در سنین بالا با مشکل مواجه شوند. بسته به مشکلات موجود سلامتی، بیماری‌های مزمن، ناتوانی شناختی یا جسمی فرد سالخورده، نیاز به کمک فرد دیگری ممکن است گه‌گاه یا به طور مستمر در رفع نیاز‌های بهداشت فردی او ایجاد شود.

هدف اصلی که در هنگام انجام اقدامات بهداشت فردی باید در نظر گرفته شود، بازیابی استقلال در اسرع وقت است. برای افرادی که مشکلات دائمی دارند، تمرین مهارت‌های خودمراقبتی روزانه باید به‌درستی و ایمن انجام شود. نباید فراموش کرد که هر فردی هنگام رعایت الزامات بهداشتی متفاوت است. هنگام انجام اقدامات بهداشت فردی، حفظ روحیه جسمی و روانی خوب باید در نظر گرفته شود. به خصوص برای حفظ سلامت پوست باید به طور منظم و به‌موقع و با رعایت اصول بهداشتی انجام شود.

وقتی به بهداشت سالمندان فکر می کنید، می توانی به روش های مختلفی برای سلامت آنها، مانند پیشگیری از اختلالاتی همچون بیماریهای قلبی، عروقی، مغز و اعصاب، کلیوی و تمهیدات پیشگیرانه همچون واکسنها، انجام معاینات ماهانه و یا سالیانه، و کلیه اعمال مراقبتی و پیشگرانه مربوطه همه میتواند متضمن سلامت و ارتقاء بهداشت فردی، فرد سالمند گردد. لذا یاد آوری می گردد رفتارهائی که هر روز با هدف بهتر زیستن و ارتقاء سلامت انجام می دهیم گامی است در جهت ارتقاء نحوه زندگی و کمیت عمر سالمندان.

در بحث سلامت و بهداشت سالمندان توجه و آگاهی از علائم و نشانه ها  بسیار مهم است. آگاهی از علائم هشدار دهنده بهداشتی بزرگسالان در پزشکی واکنش به موقع و رسیدگی لازم در زمان هشدار موجب و باعث کاهش عوارض سوء ناشی از بعضی عارضه‌ها می گردد. این موارد ممکن است شامل کاهش وزن غیر قابل توجیه، تغییر در عادات روده، تنگی نفس و سردردهای ناگهانی و غیره باشد .و البته ، معاینات منظم بدنی و آزمایش های مربوطه  بخش مهمی از مراقبت های بهداشتی پیشگیرانه در بزرگسالان است. آگاهی از اینکه کدام آزمایشها لازم است ، چند بار باید  انجام گیرد از اهمیت بالایی برخوردار است . لذا  تشخیص زودهنگام می تواند کلید موفقیت در درمان باشد.

بهداشت دهان و دندان

بخشی از موضوع بهداشت سالمندان مربوط می شود به بحث بهداشت دهان و دندان ، مراقبت دندانپزشکی از جمله بخش مهمی از سلامت دهان و دندان است، به نکات روزانه در مورد مراقبت از دندان بپردازید و بدانید کدام علائم لزوم ارجاع به دندانپزشک را دارد. همچنین سؤالات متداول مربوط به مراقبت از دندان را در نظر بگیرید. آیا باید از مسواک برقی یا مسواک معمولی استفاده کنید؟  آیا مراقبت از دندان شما باید شامل درمان‌های فلوراید یا سیلانت دندان باشد؟ برای تمیز کردن و معاینات روتین  چند بار باید به دندانپزشک مراجعه کنید؟ در مورد بوی بد دهن چه کاری می توانید انجام دهید؟ اینها همه از اهمیت بالایی در جهت ارتقاء سلامت دهان و دندان برخوردار است .

دهان که از زبان، دندان و حفره مخاطی تشکیل شده است، ابتدای دستگاه گوارش است. دهان وظایف زیادی در زندگی روزمره دارد؛ مانند صحبت‌کردن، خندیدن، خوردن، جویدن، بلعیدن، چشیدن. وضعیت منفی در دهان می‌تواند تغذیه، هضم، ظاهر خارجی فرد را مختل کند و بر کیفیت زندگی تأثیر منفی بگذارد. دندان‌ها علاوه بر نقش جویدن و آسیاب‌کردن غذا در دهان وظایفی مانند صحبت‌کردن و درک مثبت از ظاهر عمومی دارند. بهداشت دهان و دندان کافی و مؤثر بر ظاهر و سلامت عمومی افراد تأثیر مثبت می‌گذارد. بهداشت نامناسب دهان از بسیاری جهات بر سلامت فرد تأثیر منفی می‌گذارد، از جمله درک خود، صحبت‌کردن، خوردن غذا‌ها به‌راحتی و ارتباطات بین‌فردی.

مراقبت و بهداشت پوست

مراقبت  دقیق از پوست می تواند به جوانی و سالم ماندن پوست شما کمک کند. به توصیه های بهداشت و سلامت توجه کنید و خود را از آفتاب محافظت کنید. هنگامی که در بیرون از منزل هستید ، لباس‌های محافظتی بپوشید و استفاده از کرمهای  ضد آفتاب را فراموش نکنید . سپس سایر اصول مراقبت از پوست ، مانند جلوگیری از صابون های قوی و مدیریت استرس را در نظر بگیرید. البته مراقبت از پوست فراتر از ضد آفتاب و تمیز کردن روزانه است. آگاهی از عوارض مزایای خال کوبی  ، آگاهی از عوارض محصولات برنزه کننده آفتاب را مدنظر داشته باشید. بهترین روش های درمان آکنه را بیابید. در نظر بگیرید که آیا لیزر موهای زائد مناسب شماست یا خیر. هر آنچه که به مراقبت از پوست شما احتیاج دارد ، به اطلاعات موثق و معتبر اعتماد کنید تا با مراقبت از پوست  ، شما بهترین نتیجه را بدست آورید .

پوست عضوی با عملکرد‌های حیاتی است که سطح بدن را به صورت پوششی می‌پوشاند و از آن محافظت می‌کند. به عنوان یک مانع محافظ بین فرد و محیط خارجی عمل می‌کند. پوست به طور کلی از سه لایه تشکیل شده است؛ این لایه‌ها عبارتند از: اپیدرم، درم و لایه هایپودرم (زیر جلدی). این لایه‌ها در ضخامت‌های مختلف در قسمت‌های مختلف بدن یافت می‌شوند. در حالی که لایه اپیدرم ضخیم‌ترین لایه در کف پا و کف دست است، نازک‌ترین لایه روی پلک و اطراف آن است. لایه درم ضخیم‌ترین لایه پشت است، در حالی که لایه زیر جلدی ضخیم‌ترین لایه در شکم و باسن است.

عملکرد‌های پوست

پوست پنج عملکرد اساسی دارد: محافظت، حس، تنظیم حرارت، ترشح و سنتز ویتامین D.

ارزیابی پوست

هنگام ارزیابی سلامت پوست، یکپارچگی آن (زخم‌ها و غیره)، ظاهر (تغییر رنگ و غیره)، دما، خاصیت ارتجاعی و وجود اشکال مختلف بررسی می‌شود.

پیری و پوست

همان‌طور که افزایش سن بر کل بدن تأثیر می‌گذارد، پوست و لایه‌های آن را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد، بنابراین پوست نیز باعث تغییراتی می‌شود. برخلاف اندام‌های داخلی، تغییراتی که به دلیل دید خارجی پوست رخ می‌دهد به‌وضوح قابل‌مشاهده است. نازک شدن پوست، خشکی، چین‌وچروک، کاهش خاصیت ارتجاعی پوست، لکه‌های قهوه‌ای، مو‌های نازک و خاکستری، افزایش تشکیل ضایعات خوش‌خیم یا بدخیم که مربوط به لایه پوست و افزایش سن نیز می‌باشد از بارزترین تغییرات هستند.

پوست خشک

باعث می‌شود که سالمندان در ابتدای علل خارش پوست نیاز به کمک داشته باشند. مراقبت از سلامت از خشکی ناشی می‌شود. با افزایش سن، عنصر غدد چربی و عرق، کاهش عملکرد‌های بهداشت فردی متناسب با نیاز فرد، نیاز به رطوبت‌رسانی به پوست را برطرف می‌کند و باعث می‌شود که فرد در حد ظرفیت خود کاهش یابد و در نتیجه باعث خشکی آن شود. در رفع خشکی و شوره سر، علاوه بر دارو‌های قابل‌پخش توصیه شده توسط متخصصان پوست می‌توان از مرطوب‌کننده‌ها نیز استفاده کرد. استفاده از صابون‌های حاوی مرطوب‌کننده برای مرطوب کردن پوست و استفاده از کرم‌های مرطوب‌کننده بعد از حمام می‌تواند خارش ناشی از خشکی را کاهش دهد. علاوه بر این سعی می‌شود با کاهش شستشو با آب بسیار داغ و صابون زیاد و استفاده از صابون‌های حاوی مرطوب‌کننده از خشکی آن جلوگیری شود.

خارش

خارش یک عامل آزاردهنده در سالمندان است. خشکی یکی از مهم‌ترین علل خارش است. علاوه بر این، یک بیماری موجود در افراد مسن نیز ممکن است باعث خارش شود. خارش در فصل زمستان به دلیل دمای پایین و رطوبت کم بیشتر شایع است. استحمام مکرر با آب بسیار داغ و صابون‌های تحریک‌کننده باعث افزایش خارش می‌شود. در خارش خفیف سعی می‌شود با اقداماتی مانند پرهیز از حمام داغ و صابون‌های تحریک‌کننده، افزایش رطوبت محیط و کمپرس آب گرم، خارش برطرف شود. در مرحله بعد باید با استفاده از دارو‌های توصیه شده توسط متخصصین پوست، پوست را با مرطوب‌کننده‌ها مرطوب کرد.

لکه‌ها و تاول‌های پوستی روی پوست

با افزایش سن، با تأثیر تغییرات هورمونی و اشعه خورشید بر روی قسمت‌های بدن در معرض آفتاب، رنگ‌پریدگی، ظاهر خشن، کک‌ومک، لکه‌های قهوه‌ای روی پوست دیده می‌شود. اشعه خورشید می‌تواند منجر به تشکیل تومور‌های خوش‌خیم یا بدخیم روی پوست شود. در کشور ما که در معرض تشعشعات شدید خورشید قرار داریم، لازم است بدانید که چگونه از خود محافظت کنید و در عین حال از اشعه خورشید استفاده کنید. به همین دلیل لازم است اقدامات حفاظتی در برابر اشعه خورشید در سنین پایین انجام شود و ادامه یابد. برای این منظور استفاده منظم از کرم‌های ضدآفتاب و همچنین محافظت با لباس (کلاه) بسیار مفید است. کرم‌های ضدآفتاب به میزان قابل توجهی شدت و عواقب علائم آسیب خورشید را کاهش می‌دهند.

لمس و مراقبت از پوست

یکی از احساساتی که با افزایش سن تغییر می‌کند، لمس است. حساسیت گیرنده‌های لمس زیر جلدی (سلول‌های گیرنده) در سنین بالا کاهش می‌یابد. درک احساس گرما، سرما و فشار به خصوص در دست‌وپا کند شده است. این وضعیت ممکن است باعث شود که سالمندان در معرض حوادث و صدمات ناشی از سوختگی، سرما یا فشار قرار بگیرند. توجه به نکات ایمنی و بهداشت بدن برای مراقبت از پوست و آسیب نرساندن به سالمندان ضروری است.

مراقبت و بهداشت از مو

برای اینکه مو‌ها سالم باشند، باید مرتباً شستشو شوند و برس زدن مو انجام شود. با برس زدن، گردوغبار و کثیفی مو‌ها از بین می‌رود و به فرد کمک می‌کند تا ظاهر کلی را به طور مثبت درک کند. معمولاً مو‌ها باید حداقل یک یا دو بار در هفته شسته شوند. مو‌های چرب را می‌توان بیشتر شست. توصیه می‌شود مو‌ها را با شامپو بشویید. می‌تواند بدون جلوگیری از خشکی و شوره سر بر روی پوست سر باشد.

مراقبت و بهداشت از پا

پا‌ها نقش مهمی در تداوم تحرک بدن دارند. پا‌ها در حفظ حرکات سالمندان و همچنین عملکرد‌های فیزیکی آن‌ها مانند راه‌رفتن، متعادل‌کردن وزن بدن و ایجاد تحرک اهمیت حیاتی دارند. حفاظت از سلامت پا در سالمندان بر فعالیت بدنی تأثیر مثبت دارد. با افزایش سن، ضخیم‌شدن پوست پا، ایجاد پینه در نواحی در معرض فشار، ضخیم‌شدن ناخن‌ها و تغییر شکل مشاهده می‌شود.

مراقبت و بهداشت از شنوایی و گوش

شنوایی با افزایش سن بدتر می‌شود. سمعک مورد استفاده برای جلوگیری از کم‌شنوایی باید در شب برداشته شود، با آب‌صابون پاک شود، شسته و خشک شود. مجرای گوش خارجی باید با یک‌پارچه صابونی تمیز پاک شود، شسته و خشک شود.

مراقبت و بهداشت از زبان

در انسان، زبان به ۴ منطقه چشایی تقسیم می‌شود. شور، شیرین، تلخ و ترش. ساختاری که طعم را در زبان ما درک می‌کند، جوانه‌های چشایی در زبان ما هستند. جوانه‌های چشایی با افزایش سن کارایی خود را کاهش می‌دهند یا از دست می‌دهند. زبان ممکن است در درک طعم‌های پیچیده در حین درک مزه‌های اولیه مشکل داشته باشد. برای حفظ سلامت دهان و دندان، هنگام مراقبت از زبان، باید مسواک زده و تمیز شود.

مراقبت و بهداشت بویایی و مراقبت از بینی

حس بویایی از نظر کیفیت زندگی بسیار مهم است. توانایی بویایی ممکن است با افزایش سن، کاهش یابد. با توجه به ارتباط تنگاتنگ بین چشایی و بویایی، به ویژه در صورت از دست دادن چشایی یا بویایی، کاهش اشتها و کاهش میل به خوردن در سالمندان همراه با ناتوانی در درک بوی غذا مشاهده می‌شود.

مراقبت و بهداشت از ناخن

ناخن‌ها اتصالات پوستی هستند که از نوک انگشتان در برابر آسیب محافظت می‌کنند و نگه‌داشتن آن را آسان‌تر می‌کنند. آن‌ها علاوه بر محافظت از نوک‌ انگشتان در برابر ضربه، به عنوان پشتیبان در انجام کارها عمل می‌کنند. ناخن‌ها به عنوان امتداد اپیدرم به طور متوسط 0.1 میلی‌متر در روز رشد می‌کنند. در افراد مسن، ناخن‌ها خشک و ضخیم می‌شوند. آنها کدر می‌شوند، از زرد به خاکستری تغییر رنگ داده و صاف یا قاشقی می‌شوند. رشد ناخن‌ها کاهش می‌یابد، ناخن‌های دست شکننده‌تر هستند و در نوک آن‌ها شکافته می‌شوند، در حالی که ناخن‌های پا ضخیم و فر می‌شوند. برای جلوگیری از این اتفاق، هنگام استفاده از مواد شیمیایی باید دستکش پوشید و از حلال‌های شیمیایی (مانند لاک ناخن و استون) محافظت کرد، بنابراین از خشک‌شدن و شکستن آسان ناخن‌ها جلوگیری کرد.

نگاهی دقیق به ناخن های خود بیندازید. آیا آنها قوی و سالم به نظر می رسند؟ یا پشته‌ها ، چاله ها یا مناطقی با رنگ یا شکل غیرمعمول را می بینید؟ مراقبت صحیح از ناخن مهم است ، اینکه ناخن های شما سالم باشد یا  به توجه ویژه ای نیاز دارید. نکات مربوط به مراقبت از ناخن ها را در نظر بگیرید ، از جمله نحوه تمیز نگهداشتن  و تمیز کردن ناخن ها و اینکه مرطوب کردن ناخن های شما می تواند مفید باشد. اگر برای حفظ زیبایی ناخن های خود به مانیکور استفاده می کنید ، بدانید که از تکنسین مراقبت از ناخن خود چه انتظاری دارید. اگر ناخن های ضعیفی یا شکننده دارید ، کارهای مختلف و محصولات مراقبت از ناخن را مدنظر داشته باشید . اگر تمایل دارید که ناخن های خود را گاز بگیرید، به این فکر کنید که چه چیزی باعث این رفتار می شود. به یاد داشته باشید ، این  مراحل  مراقبتی اساسی می تواند در طولانی‌تر نگه داشتن ناخن های شما مفید باشد.

مراقبت و بهداشت از چشم

آیا در مراقبت های بهداشتی کلی خود به مراقبت از چشم نیز توجه دارید؟ اگر به وضوح مشاهده می کنید ، این دلیل نمی شود که به راحتی از مراقبت روزمره چشم غافل شوید  . معاینات منظم چشم می تواند به متخصص مراقبت چشم شما کمک کند تا در اصلاح یا انطباق با تغییرات بینایی و همچنین تشخیص مشکلات چشم در اولین مرحله به شما کمک کند. اگر از عینک یا لنز استفاده می کنید  ،  جراحی لیزر به عنوان بخشی از مراقبت از چشم خود ممکن است لازم باشد. همچنین در بحث بهداشت سالمندان  توجه و آگاهی از مشکلات بینایی مشترک در سن بالا ، از جمله مشکل در خواندن چاپ کوچک ، آب مروارید و گلوکوم بسیار مهم است. دانستن آنچه لازم است ، می تواند به شما  در آگاهی نسبت به مراقبت ویژه چشم  کمک کند .

یکی از اعضایی که پیری در آن بیشتر مشهود است، چشم است. با افزایش سن، سرعت بینایی کاهش می‌یابد و نقص بینایی ایجاد می‌شود. دید نزدیک تار است. بازهم‌ بسته به سن، کاهش ترشح اشک و خشکی چشم مشاهده می‌شود. سالمندان نمی‌توانند فوراً خود را با تغییرات نور در محیط وفق دهند، آن‌ها به نور‌های روشن حساس‌تر هستند و به‌سختی می‌توانند با نور کم سازگار شوند.

مراقبت از خواب

خوابیدن در یک شب خوب ممکن است دشوار باشد . کار ، مسئولیت های خانه و تعهدات خانوادگی گاهی اوقات بر کیفیت و کمیت خواب ممکن است تاثیر بگذارد. عامل خروپف شریک زندگی یا چالش های غیر منتظره مانند نگرانی های مالی یا بیماری می تواند شما را از یک  خواب با کیفیت محروم کند. با این حال  در رابطه با بحث  بهداشت سالمندان ، برای داشتن یک خواب مناسب باید نکاتی را توجه و نسبت به آنها آگاهی داشته باشید مانند داشتن یک برنامه خواب.  اگر به فکر استفاده از روشهای ارتقاء کیفیت  خواب  خود هستید ، خود را به داشتن یک برنامه جهت خواب خود مقید کنید. از مشورت متخصصان مربوطه جهت حل مشکلات مربوط به خواب استفاده کنید

مراقبت از سلامت روان

در رابطه با بهداشت سالمندان بحث سلامت روان یکی از مهمترین مباحث مطرح در دوران سالمندی می باشد  ، در نظر گرفتن احساسات ، افکار و رفتارهای خود در رابطه با هنجارهای فرهنگی و سایر معیارها از اهمیت بالایی برخوردار است . برای مثال مدیریت خشم که جنبه اصلی سلامت روان است. می تواند بسیار مهم باشد  ، عصبانیت در دوران سالمندی می تواند طبیعی باشد زیرا ظرفیت و آستانه تحمل یک فرد سالمند نسبت به شدت و ضعف  محرکهای محیطی با یک فرد نوجوان و جوان بسیار متفاوت است. در حقیقت ، عصبانیت مشکل نیست – مهم نحوه برخورد با آن است. بهره مندی از راه های جدید برای مدیریت خشم را در نظر بگیرید  سلامت روان همچنین مواردی مانند عزت نفس ، روابط و تاب آوری را در بر می گیرد. اگر با عزت نفس ، انکار یا سایر مشکلات سلامت روان درگیر هستید ، به یاد داشته باشید که کمک در دسترس است. برای یافتن یک ارائه دهنده خدمات بهداشت روانی می توانید ضمن مراجعه به بخش سلامت روان موسسه بهزیستی  و سلامت  خانواده از خدمات این موسسه بهره مند گردید .

روابط سالم

روابط سالم با خانواده ، دوستان و سایر عزیزان می تواند منبع خوبی برای حمایت ، آسایش و عشق باشد. با این وجود ، روابط سالم لزوماً به تنهایی اتفاق نمی افتند. اغلب ، روابط سالم نیاز به سازش و بخشش دارد. گاهی اوقات ، ارتباط صادقانه تمام چیزی است که برای حل بحران  و حفظ روابط سالم لازم است. در موارد دیگر ، خانواده درمانی یا سایر انواع مشاوره می تواند کمک کننده باشد.

حمام

شستن یک قسمت یا تمام بدن را غسل می‌گویند. حمام بخش مهمی از مراقبت‌های بهداشتی افراد است. با حمام، پوست تمیز می‌شود و بافت‌های مرده و میکروارگانیسم‌های مضر از بدن خارج می‌شود. بوی بد بدن از بین می‌رود، ماهیچه‌ها شل می‌شوند، گردش خون تسریع می‌شود، فرد احساس خوبی دارد و آرام می‌شود. در حین حمام، با توجه به مشکلات حسی، جسمی، بینایی و شنوایی سالمندان، باید اقدامات احتیاطی مختلف رعایت شود. این‌ها باید اقداماتی برای جلوگیری از افتادن و سرخوردن مربوط به کف، تنظیم دمای آب و تأمین روشنایی محیط حمام باشد. تغییراتی در دفعات تمیزکردن و مراقبت از پوست نیز مشاهده می‌شود و یا اختلالاتی به دلیل بستری بودن افراد به دلیل افزایش سن، نشت ادرار و مدفوع از زیر آن‌ها، تعریق زیاد و یا بروز بیماری‌هایی مانند فراموشی قابل‌مشاهده است. در این صورت پاک‌سازی مناسب و صحیح بدن به حفظ سلامت پوست کمک می‌کند و در عین حال به رفع بسیاری از مشکلات و بیماری‌های پوستی که ممکن است به وجود بیاید کمک می‌کند.

حمام تخت (کل بدن)

نوعی حمام است که برای نظافت بر روی فرد در رختخواب استفاده می‌شود. عموماً برای سالمندانی که در بستر هستند یا بیهوش هستند یا سالمندانی که نمی‌توانند از جایشان بلند شوند، استفاده می‌شود. هنگام تصمیم‌گیری در مورد دفعات حمام، وضعیت آلودگی فرد بستری به مواد زائد و ترشحات بدن باید در نظر گرفته شود. استحمام در صورت لزوم باید هر روز یا بسته به شرایط یک روز در میان انجام شود. با این حال، از آنجایی که ممکن است پوست در افراد مسن خشک باشد، باید اقدامات احتیاطی در مورد رطوبت پوست انجام داد.

نتیجه

اقدامات بهداشت شخصی، شیوه‌هایی هستند که افراد در زندگی روزمره بدون نیاز به کمک شخص دیگری از آن‌ها استفاده می‌کنند. اقدامات بهداشت فردی برای حفظ سلامت انسان ضروری می‌باشند. بیماری‌های مزمن، ضعف یا ناتوانی مرتبط با افزایش سن باعث می‌شود که فرد در حین رفع نیاز‌های بهداشت شخصی خود به کمک شخص دیگری نیاز داشته باشد. کارکنان مراقبت‌های بهداشتی نیاز‌های بهداشت فردی را مطابق با نیاز‌های فرد برآورده می‌کنند و با اطمینان از مشارکت در مراقبت در حد توان خود، انگیزه جسمی و روانی فرد را افزایش می‌دهند.

5-     نتیجه‌گیری و جمع‌بندی بهداشت سالمندان با نگاه طب سنتی

برای اطلاق پیر یا سالمند به یک فرد چندین تعریف مختلف وجود دارد. هر کدام از این تعاریف از دیدگاه ویژه ای فرد را مورد بررسی قرار می دهند. دیدگاه های متداول که از فرد سالمند تعریفی ارائه نموده اند:

• سالمندی یک پدیده زیست شناختی است نه یک بیماری و در واقع یک روند طبیعی و فیزیولوژیک می باشد.
• ابن سینا سالخوردگی را نه سلامت کامل و نه بیماری کامل میداند، بلکه یک حالت بینابینی نظیر دوره نقاهت بیماری ها.
• ابن سینا سن سالخوردگی را پایان 60 سالگی میداند که منطبق با تعریف سازمان جهانی بهداشت است.
• طب سالمندی: شاخه ای از طب عمومی که در ارتباط با جنبه های اجتماعی، پیشگیری، تشخیصی و درمانی بیماریها در افراد سالخورده.

با توجه به برنامه بهداشتی سالمندان در طب سنتی، می‌توان به موارد مهم زیر اشاره نمود:

الف ) برنامه بهداشتی سالخوردگان در قانون ابن سینا:

• به کار بردن هر چیزی که گرم کننده و رطوبت دهنده است.
• خواب زیاد و بیشتر از جوانان در بستر ماندن
• نیاز به غذا و شست و شوی بیشتر از جوانان
• سعی دائم در دفع ادرار
• حفظ لینت در دستگاه گوارش
• ماساژ معتدل با روغن مالی
• سوارکاری که مطلوب است اگر ممکن نشد پیاده روی
• تغذیه به فواصل کم انجام گیرد (هر وعده غذا در 2 یا 3 بار)
• اگر غذاهای خشکی آور میل کردند باید از غذاهای رطوبت بخش هم استفاده کنند.
• اگر غذاها مواد زاید ایجاد کرد باید ملین بکار برند تا از مواد دفعی پاک شوند.
• میوه های موافق مزاج پیران- انجیر و آلو در تابستان و انجیر خشک پخته در آب انگبین در زمستان
• تنقیه پیران با روغن
• تنقیه گرم ممنوع
• استفاده از ملین های مخصوص پیران

ب) بهداشت سالمندان از نظر سید اسماعیل جرجانی

مزاج پیری سرد و خشک ==>> تدابیر گرم و تر

مانند:

• گرمابه رفتن
• ماساژ معتدل
• روغن مالی با روغن گرم و خوش بو مثل روغن یاسمن و سوسن
• استفاده از عطر های معتدل
• نوشیدنی به اعتدال
• خواب در بستر نرم
• ریاضت اندک و به دنبال شادکامی و خوشدل بودن
• غذا را جدا جدا و اندک اندک مصرف کنند.
• پس از گرمابه طعام مصرف شود.
• طعامهای غلیظ که سودازاست نباید مصرف کند مگر اینکه در معده رطوبت باشد که برای درمان مناسب است.
• گرسنگی بسیار زیان دارد و باعث رطوبت معده و اندامهای داخلی میشود.

در کل توصیه های زیر می‌تواند موجب حفظ سلامتی سالمندان شود:

• کارهای عادی روزانه
• فعالیت بدنی
• خواب
• استراحت
• بهداشت فردی
• اجابت مزاج
• فعالیتهای اجتماعی

روشهای پیشگیری

سالخوردگان سالم بهترین مدیر، راهنما و مشاورانند و از بهترین متفکرین دنیا هستند. دنیا با تفکر سالمندان و حرکت جوانان اداره میشوند، لذا لازم است شان و قدر آنان باز شناخته شود.

منابع و ماخد:

• کتاب سراج (سلامت روان ، اخلاق و جسم) – حسن دولت‌آبادی(امیررها)- سال 1402
• کتاب رهاورد سلامت(1)- حسن دولت آبادی(امیررها) – زهرا بسطامی گرپی و دیگران – سال 1402
• مدیریت کسب و کار با گردشگری طب ایرانی – زهرا بسطامی گرپی و حسن دولت‌آبادی (امیررها) – سال 1403
• بهداشت و سلامت سالمندان به روش طب سنتی – زهرا بسطامی گرپی –
• طب سنتی و مکمل – مجموعه درسنامه ها – بخش امور طبیعیه – گردآورندگان: زهرا حسنوند و دیگران
• کتاب مروری بر کلیات طب سنتی ایران – بخش ششم، اصول داروشناسی، ساختار بدن و تاثیر مواد در بدن
• مزاج انواع –حسین خیراندیش – ( بخش های قوانین ارزیابی مزاج ها – ارکان = اصول حاکم بر درمان و …)
• مقاله دیدگاه ابن سینا و جرجانی در خصوص بهداشت سالمندان / دكتر فرزانه حامدي وفا ، معصومه امامقلي  – فصلنامه طب و تزکیه – شماره 68.69 ، 1387.
• مجید خلیلی، محمدعلی محجل شجاء،شیوا اسماعیلی پراپری، غلامرضا باطنی، تاریخ پزشکی تابستان 1390; 3(7):57-76
• مقاله دیدگاه ابن سینا و جرجانی در خصوص بهداشت سالمندان / انجمن تحقیقات طب سنتی ایران – ۱۸ آبان ۱۳۹۲ به آدرس : http://www.irantebesonati.ir/teaching/256/ دیدگاه-ابن-سینا-و-جرجانی-در-خصوص-بهداشت-سالمندان

---

[1] – Geriatrics

[2] – Pacemaker

[3] – Massage

[4] – Lily of the – valley

[5] – Jasmin

[6] – Nenuphar

[7] – Cuscuta Epihymum